«آتشفشانهاي ايران»

در طول زمان كواترنر آتشفشانهايي در ايران وجود داشته و برپايي بعضي از آنها از نئوژن يا اواخر ترسير تاكواترنر بوده است. آنها امروزه قلل ارتفاعات مهمي را تشكيل داده اند، در حال حاضر برخي از آنها در مرحله گوگردزائي بوده و از دهانة آنها بخار آب و گازهاي گوگردي خارج مي شود.

سنگ هاي آتتشفشاني كواترنري نشانگر آخرين تكاپوهاي ماگمايي ايران هستند و شكل گيري آتشفشانهاي عظيم مانند سبلان، دماوند، تفتان، بزمان و … حاصل آن است. برخي از اين آتشفشانها ، از جمله بزمان و سبلان از زمانهاي پيش از كواترنري فعال بوده اند. ولي مخروط اصلي آنها در كواترنري در طي فازهاي تناوبي گدازه اي و انفجاري و با انباشته شدن مواد خروجي به روي هم شكل گرفته است . افزون بر آن در اين زمان گدازه هاي بازالتي قليايي كواترنري نيز ، از طريق شكستگيهاي عمده به سطح زمين رسيده اند تا روانه ها و سرتخت هاي بازالتي شمال باختر (ماكو،اروميه) و خاور ايران (بلوك لوت) را بسازند. نوع و تركيب شيميايي سنگ هاي آتشفشاني كواترنري نشانگر آن است كه منشاء بازالت ها از گوشته است كه گاه در اثر پديدة تفريق بخشي و يا ذوب پوسته سنگ هاي تراكي بازالتي، تراكي آندزيتي تاتراكيتي را به وجود آورده اند. ( آقا نباتي، ع، 1383)

عمده ترين مراكز آتشفشاني پليوكواترنري ايران در زير بررسي مي شوند:

آتشفشان دماوند :

مخروط دماوند در سلسله كوه البرز با ارتفاع 5671 متر بارزترين فعاليت آتشفشاني در ايران مي باشد. تاريخ فعاليت آن به خوبي روشن نيست ولي مخروط آن يك استراتوولكان  بود، و گدازه هاي آن از دهانه مركزي به شعاعي تا حدود 15 كيلومتر منتشر شد، و مساحتي حدود 400 كيلومتر مربع را پوشانده است . دهانه آتشفشان دماوند حدود 400 متر قطر دارد . سنگ هاي آتشفشاني دماوند به سه رخساره بازيك ميانه و اسيدي تفكيك مي شوند . سنگ هاي رخساره بازيك در پلور و نزديك رينه  ديده مي شدند و متشكل از بازالت آلكالن است. كه قديمي ترين فاز فعاليت دماوند را تشكيل
مي دهد . گدازه هاي رخساره ميانه و اسيدي شامل انواع تراكي آندريت و تراكيت هستند و تغييرات سنگ شناسي آنها تدريجي است . علاوه براين در اطراف دماوند سنگ هاي آتشفشاني ديگر نظير توف و برش آتشفشاني مشاهده مي گردد . مطالعات ژنو شيميايي نشان مي دهد كه كليه سنگ هاي دماوند در قلمرو و آلكالن قرار دارند (امامي ـ ايران نژادي، 1372)

اگرچه بروس و همكاران (1977) با توجه به تركيب شيميايي گدازه ها، دماوند را آتشفشاني ديررس و دور از زاگرس مي دانند كه در تشكيل آن برخورد صفحه ها و پديدة از نوع خاصي و ذوب پوسته اقيانوسي نقش  داشته ، ولي جايگاه اين مخروط در محل تلاقي. البرز خاوري و باختري اين ذهنيت را تقويت مي كند كه تلاقي گسل هاي عميق پوسته ، به ويژه انواع امتداد لغز شمال باختري و شمال خاوري ، محل مناسب براي رسيدن ماگما به سطح زمين بوده است.

آتشفشان تفتان :

آتشفشان تفتان درزون ساختاري نهبندان ـ خاش (كوههاي خاور ايران) در 50 كيلومتري شمال خاش و 99 كيلومتري جنوب ـ جنوب خاوري زاهدان قرار دارد . بلندي آن از سطح دريا 3940 متر و نسبت به زمين هاي اطراف 2000 متر است. ساختار اصلي كوه شامل دو قله مجزا است كه توسط بخش زين  مانند و باريك به هم وصل مي شوند (گانسو 1966) . قلة جنوب خاوري تا اندازه اي شكل مخروطي خود را حفظ كرده و با گدازه هاي آندزيتي ضخيم و جوان پوشيده شده است . دهانه در دامنه جنوبي قله قرار دارد كه قسمتي از آن در اثر انفجار و هوازدگي بعدي ويران شده است. خروج دودخان از دامنه و قله ، ابرسفيد و مشخصي را تشكيل مي دهد. كه منظره يك آتشفشان فعال را به خوبي نمايش مي دهد . گدازه هاي تفتان مساحتي حدود 1300 كيلومتر مربع را زير پوشش دارند . مطالعه سنگ شيمي و سنگ زايي سنگ هاي آتشفشان تفتان نشان مي دهد كه تفتان،آتشفشاني كلسيمي قليايي است كه ماگماي آن در نتيجه نيروهاي فشاري و فاز كوهزايي نئوژن حاصل شده است .(آقا نباتي .ع.1383).

گفتني است كه تفتان يكي از مراكز آتشفشاني كمان ماگمائي حاصل از …. پوستة اقيانوسي عمان بر زير منشور برافزاينده قاره اي مكران است. دو مركز آتشفشاني ديگر اين كمان ماگمائي عبارتند از قلة بزمان در شمال جازموريان وكوه سلطان در پاكستان .

«آتشفشان بزمان»

آتشفشان بزمان در 115 كيلومتري شمال باختري ايرانشهر و 129 كيلومتري جنوب باختر خاش، شمال جازموريان و در پايانه جنوبي بلوك لوت قرار دارد . ارتفاع آن از سطح دريا 3490 متر و از زمين هاي اطراف 2100 متر است.

مخروط اصلي بزمان، از نوع آتشفشان چينه اي است كه گدازه هاي آن از چند دهانه خارج شده است . اين آتشفشان ساختار پيچيده اي دارد و انواع گدازه ها مانند آندزيت، دايست و ديودايست به ويژه در دامنة خاوري آن فراوان است. مخروط اصلي مجموعه اي از برش هاي ايگنيمبويتي، پاميسي و گدازه است كه بصورت متناوب قرار گرفته اند. گفتني است كه آتشفشان بزمان بخش باختري زنجيره آتشفشاني كمان ماگمائي زون فرو دانش مكران است. كه در مقايسه با تفتان فاصله كمتري تا ژرفنا (Trench) دارد وبه همين رو به نظر مي رسد كه صفحة فرو رونده بخش بزمان، جدا از بخش تفتان بوده و شيب بيشتري داشته است . به همين ترتيب شايد بتوان پذيرفت كه ماگماتيسم بزمان كهن تر از تفتان است.

» آتشفشان سبلان»

آتشفشان سبلان در 40 كيلومتري شمال باختري اردبيل و در 25 كيلومتري جنوب خاوري مشكين شهر قرار دارد . ارتفاع آن از سطح دريا 4820 متر و گدازه هاي آن ، سطحي معادل 1200 كيلومتر مربع را زير پوشش دارند . آتشفشان سبلان سه قله دارد كه بدليل فروريختگي به شدت فرسوده است . قله بلندتر « سبلان سلطان» و دو قله ديگر «هرم داغ» يا سبلان كوچك «آقام داغ» يا كسري نام دارند. در بلندترين قله درياچه اي وجود دارد كه به احتمال باقيمانده دهانه آتشفشاني آتشفشان مركزي به روي يك فرابوم خاوري ـ باختري از گدازه هاي ائوسن فوران كرده است . آتشفشان سبلان از نوع نقطه اي و مخروطه هاي آتشفشان چينه اي است كه از نظر ساختار و حجم ، شبيه آتشفشان هاي حاشيه قاره است. گفتني است كه تكاپوي قديمي سبلان از ائوسن شروع شده  ولي آنچه كه كوه سبلان را به وجود آورده درپليوسن شروع به فعاليت كرده و تا آخرين دوره يخچالي ادامه داشته است . در يك نگاه كلي كوه سبلان سه سري آتشفشان قابل تشخيص است : نخست سري پيش از پيدايش كوه سبلان كه در واقع شامل گدازه هاي ميوسن و از جنس لاتيت ـ بازالت است . دوم : سري پيش از پيدايش كالورا از جنس لاتيت ـ آندزيت كه به دايت متحول شده است . سوم : سري پيش از پيدايش كالورا، يا سري بالائي كه بخش اصلي آن تركيب دايستي دارد. سريهاي دوم و سوم در پليو كواترنري به وجود آمده اند.

«آتشفشان سهند»

آتشفشان سهند در 40 كيلومتري جنوب تبريز قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دريا 3695 متر است. سهند مخروط بسيار پهن و گسترده اي از تناوب منظم گدازه و خاكستر است. كه چينه بندي منظم دارد و گسترده اي حدود 4500 كيلومتر مربع را زير پوشش دارد. آتشفشان سهند بيشتر از نوع گدازه هاي ديوليتي، دايستي كه در بين آنها توف ها و
خاكستر هاي فراوان ديده مي شود. وجود خاكستر با قطعات پاميسي در فواصل بسيار دور از قله ( مراغه،ميانه و بستان آباد) نشان مي دهد كه فوران هاي انفجاري سهند بسيار شديد بوده است. تغييرات سن سنجي گدازه هاي سهند بين 12 (ميدسن مياني) 14/ . ميليون سال است.(معين وزيري و امين سبحاني 1365)

سهند تودة آذرين خروجي است كه به صورت كلاهكي بر روي پايه اي از سنگ هاي رسوبي به سن هاي مختلف قرار گرفته است. ضخامت مواد آتشفشاني بيش از 800 متر برآورد شده است . و در يك نگاه كلي مواد آتشفشاني تشكيل دهندة سهند به ترتيب از پايين به بالا ، عبارتند از كنگلومه اي آتشفشاني، افق هاي پاميس دار و گدازه هاي آندزيتي، تناوبي از لايه هاي آگلو هوايي و گدازه هاي دايتي بدين ترتيب با توجه به وضع چينه شناسي ، سهند را مي توان نوعي كلاسيك از يك آتشفشان چينه اي دانست.