چند ماه پس از مطرح شدن نام داریوش اسماعیلی نماینده مردم خرامه، سروستان و کوار در مجلس، به عنوان گزینه معاونت امور معادن وزارت صنعت، معدن و تجارت، بالاخره وی، به طور خودخواسته از نمایندگی مجلس استعفا کرده و در تاریخ 12 بهمن ماه 1398 عهده دار این معاونت شد.
اسماعیلی که دکترای زمین شناسی شناسی با گرایش سنگ شناسی دارد، علاوه بر این که استاد دانشکده زمین دانشگاه تهران است، در دوره های نهم و دهم، نماینده مجلس بوده و در سال 1397 به عنوان رئیس سازمان نظام مهندسی معدن برگزیده شد.
*****
ما روز صنعت و معدن سال 1399 را پیش رو داریم و چند ماهی است که جنابعالی به عنوان معاون وزارت صنعت، معدن و تجارت منصوب شده اید. از طرفی، تحصیلات دانشگاهی شما، در حوزه زمین شناسی و سنگ شناسی بوده است.
همچنین جنابعالی به عنوان نماینده، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس و رئیس فراکسیون معدن و صنایع معدنی بوده و همچنین از سال 1397 رئیس سازمان نظام مهندسی معدن بوده اید.
در بهمن 1398 بعد از نمایندگی مجلس، به عنوان معاون امور معادن و صنایع معدنی وزارتخانه منصوب شده اید. اگر دوره قبل و بعد از پذیرش مسئولیت اجرایی در وزارت صنعت و معدن را دو دوره متفاوت بدانیم، از نظر جنابعالی این دو دوره چه خصوصیات و تفاوت هایی در حوزه کاری مرتبط با معدن داشته و دارند؟
-رشته و کار اصلی ما معلمی دانشگاه است و به آن افتخار می کنیم و نهایتاً باید در همان حوزه خدمت کنیم. بعد از آن، این طور قسمت شد که تقریباً یک دوره 8 ساله در مجلس باشیم. یک و نیم سال هم، مسئولیت سازمان نظام مهندسی معدن را داشتیم و الان در معاونت و صنایع معدنی مشغول هستیم.
این حوزه ها، وجوه اشتراک دارند و همچنین تفاوت هایی بین این حوزه ها وجود دارد. وجه اشتراک این است که به هر حال، مجموعه اینها عمده تمرکز و فعالیت من، مرتبط با بخش معدن بوده.
در دانشگاه که در رشته زمین شناسی تحصیل کرده ام و تز دکترای خودم درباره سنگ های قلع دار شاهکوه (استان خراسان جنوبی فعلی) بوده است. به عبارتی از همان زمان که دانشجوی مقطع دکترا بودم، تمرکزم روی بخش معدنی رشته زمین شناسی بوده.
در مدتی هم که در دانشگاه، استاد راهنمای دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا بودم، شاید بیش از 50 درصد دانشجویان من، در حوزه منابع معدنی تحقیق کردند و برای مثال، یک دانشجو در زمینه آهن، دانشجوی دیگر در زمینه طلا و دیگری در زمینه مس کار کرده اند.
بنابراین، در رشته زمین شناسی تحصیل کرده ام و حوزه های پژوهشی و تحقیقاتی من در ارتباط با بخش معدن بوده است. همین طور، در زمانی که در دانشگاه بودم طرح های کاربردی زیادی را انجام داده ام.
در زمان نمایندگی مجلس هم، ضمن این که وظیفه ما بود که در تمام امور کشور ورود پیدا کرده و خصوصاً در زمان رای دادن اظهار نظر کنیم، نگاه ما نگاه تخصصی بود. در هر هشت سال، رئیس کمیته معدن و صنایع معدنی کمیسیون تخصصی صنایع و معادن مجلس بودم.
همچنین در این دوره، رئیس فراکسیون معدن و صنایع معدنی بودم و رئیس دبیرخانه تعامل دولت و مجلس، در بخش معدن و صنایع معدنی بودم. همه نمایندگان مجلس ما را به عنوان چهره ای معدنی می شناسند. به این معنی که هر موقع، سوالی مرتبط با بخش معدن یا زمین شناسی و مجموعه وابسته به ان بود، نوک پیکان به سمت ما بود تا اظهار نظر کنیم و یا مراجعات به این سمت بود و ما هم در این حوزه تمرکز داشتیم.
*گرایش رشته تحصیلی شما هم در مقطع دکترا، سنگ شناسی بوده.
-گرایش من پترولوژی (سنگ شناسی) است ولی پترولوژی مرتبط با زمین شناسی. اساساً کسی که دکترا می گیرد تز و رساله دکترایش مشخص می کند چه تخصصی دارد. عنوان تز من، «پترولوژی توده گرانیتی شاهکوه با نگرش ویژه به کانه زایی قلع» بوده. این موضوع، خیلی مهم است یعنی نگاه اقتصادی وجود داشته.
*یعنی دقیقاً مرتبط با حوزه معدن و مواد معدنی.
-دقیقاً همین طور است. تز من درباره منشاء مواد معدنی و نحوه تشکیل مواد معدنی است. بعد هم، به حوزه معاونت امور معادن وزارت صنعت و معدن که آمدم و این معاونت، به طور مستقیم وظیفه اجرایی در حوزه بخش معدن و صنایع معدنی دارد.
یک بخش از این معاونت و یکی از ادارات مهم آن، اداره کل اکتشاف است. چه کسانی که در رشته معدن تحصیل کرده و چه کسانی که زمین شناسی خوانده اند و چه افرادی که با مسائل معدنی آشنا هستند، اذعان دارند که اصل اکتشاف، زمین شناسی است. به عبارتی،
بهترین فردی که می تواند مدیر کل اکتشاف یا مدیر پروژه اکتشافی باشد، کسی است که زمین شناسی خوانده باشد.
همه اینها تشهابهات این دو دوره است، اما درباره تفاوت باید بگویم که در مجلس، بیش تر اظهار نظر می کردیم یعنی بایدها و نبایدها را می گفتیم. می گفتیم وزارتخانه، باید این کار را انجام بدهی و این کار را انجام ندهی و دولت باید این کار را انجام بدهی و این کار را انجام ندهی.
فعالیت ما در حد صحبت بود و بحث های اجرایی نداشتیم. این که خودمان بنشینیم و موضوع را اجرا کنیم و تا آخر پیش برویم، چنین چیزی نبود.
در وزارتخانه که هستیم، دقیقاً برعکس است یعنی اینجا، جایی نیست که بخواهی اظهار نظر کنی و بگویی یک فرد دیگر، این کار را انجام بدهد. ممکن است که بگویی من می خواهم این کار را انجام بدهم و این الزامات را لازم دارم و به من کمک کنید یا مصوب کنید یا اجازه بدهید ولی در وزارتخانه، می خواهیم اجرا کنیم.
در وزارتخانه، ما اگر می گوییم حدود 25 درصد معادن غیر فعال در سال «جهش تولید» باید فعال شوند باید سازوکار لازم برای فعال کردن آنها ایجاد کنیم و این کار را پیگیری کنیم. باید به طور هفتگی بررسی کنیم که این کار به کجا رسید و اگر به غیر از این باشد، مدیر اجرایی نیستیم.
بنابراین، تفاوت در این است که در معاونت امور معادن، به طور مستقیم می خواهیم اجرا کنیم و روی اجرای برنامه اصرار داشته و پیگیری مستقیم داشته باشیم ولی در حوزه مجلس، بیش تر مطرح کردن بایدها و نبایدها بود و این که باید این طور باشد و چرا اینچنین نیست، بود.
*در حال حاضر که معاون امور معادن وزارت صنعت و معدن هستید، واقعاً امکانات وجود دارد برای این که ایده ها و نکاتی که در سازمان نظام مهندسی معدن یا در مجلس مطرح می کردید یا دیدگاه هایی که به عنوان استاد دانشگاه داشتید، عملی شود؟
-حتماً این طور است. البته من نمی گویم 100 درصد آن چیزی را که می خواهم در اختیار دارم ولی حداقل 70 تا 80 درصد آن چیزی که در برنامه ها و صحبت های قبلی ما بود و می گفتیم باید اینچنین باشد، امروز امکان آن آماده است و 20 تا 30 درصد دیگر که می ماند مسائل مرتبط با معاونت های مختلف وزارتخانه است.
برای مثال، در ارتباط با ایده های مختلفی که مطرح می شود سازمان زمین شناسی (وابسته به وزارت صنعت و معدن) و ایمیدرو (وابسته به وزارت صنعت و معدن) باید با معاونت امور معادن همراهی، همفکری و همکاری داشته باشند.
همین طور قسمت های دیگر وزارت صنعت و معدن و وزارتخانه های دیگری مثل جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست و سازمان منابع طبیعی باید همراهی داشته باشند تا بشود کار را انجام داد
*به طور مشخص چه ایده ای تا پیش از پذیرفتن مسئولیت معاونت وزارت صنعت و معدن داشتید که الان در این معاونت، پیگیر اجرای آن هستید؟
-فرض کنید که داد و فریاد ما بلند بود که سیستم، باید هوشمند و الکترونیک باشد. الان انجام این کار در دست خودمان است و برای این کار، یک مشاور تعیین کرده ایم و به شکل جدی دنبال می کنیم و امیدوار هستیم تا پایان سال، نمونه های اصلی هوشمند سازی وجود داشته باشد.
برای مثال، در وزارتخانه، سیستم کاداستر (سامانه کاداستر معادن برای خدمات دادن به بخش معدن) وجود داشته است داشته ایم ولی کاداستر اصلاً دینامیک نیست و استاتیک (سیستم ایستا و غیر پویا) است یعنی اصلاً هوشمند نیست.
فقط می توان یک کار را با این سیستم انجام داد، اما ما همان سیستم را تکمیل می کنیم . فرض کنید ما در مجلس می گفتیم که چرا ارباب رجوع اینقدر، در مجموعه وزارت صنعت و معدن و حوزه های مختلف آن معطل می شود. ما آنچه را که فکر می کردیم و شدنی بود، الان می خواهیم اجرایی کنیم.
پرونده هایی که در شورای عالی معادن مطرح می شوند گاهی اوقات بیش از یک سال و برخی پرونده ها 18 ماه طول می کشد تا مطرح شوند. ما که به معاونت امور معادن وزارتخانه آمدیم تدبیر و همفکری کردیم و امروزه، پرونده های شورای معادن، به روز بررسی می شود.
برای مثال، اگر دو هفته بعد، جلسه شورای معادن را داریم در آن جلسه، پرونده هایی بررسی می شود که امروز به دست ما رسیده و بنابراین، این نوع کارها شدنی است. همچنین تعدد بخشنامه ها و گاهی اوقات تناقض بین بخشنامه ها وجود داشت و ما هم می گفتیم وزارتخانه باید اصلاح کند. الان این کار را انجام می دهیم.
ما حدود 300 بخشنامه و دستورالعمل داریم. گاهی اوقات اگر روی یک بخشنامه، اصلاحیه ای انجام شده آن اصلاحیه، دیگر دستورالعمل است. ممکن است یک بخشنامه صادر شده باشد ولی بعداً لازم بوده یک جمله و یک عبارت و تبصره، کم و زیاد شود. به همین علت، این اصلاحیه به عنوان یک دستورالعمل محسوب می شود.
ما تلاش می کنیم تعداد آنها را به کمتر از 50 بخشنامه دستورالعمل برسانیم. ما هنگام بررسی این بخشنامه ها، قانون معادن را مبنا قرار می دهیم. به طور فرضی می گویم که برای مثال، در مورد ماده 3 قانون معادن، هشت بخشنامه یا دستورالعمل داریم و آنها را به یک بخشنامه و دستورالعمل تبدیل می کنیم.
بر این اساس، خیلی از مواردی که ما در ذهن داشتیم عملیاتی است و قابل عملیاتی شدن است و امیدواریم که آنها را عملیاتی کنیم.
*حدود 5 ماه است که جنابعالی به عنوان معاون وزارت صنعت و معدن منصوب شده اید. از 10 تا 10 هزار و 500 معدنی که طبق آمارهای مختلف در کشورمان وجود دارد 4 هزار و 500 معدن، تعطیل هستند.
به نظر شما به عنوان معاون امور معادن، راکد و تعطیل بودن این معادن چه علت یا علت هایی دارد؟
-موارد مختلف و متعددی وجود دارد. عمده مسائل و مشکلاتی که وجود داشته و منجر به تعطیلی معادن شده، شامل چند مورد است. یک مشکل، تامین منابع مالی بوده که حدود 24 درصد معادن ایران، به این خاطر تعطیل شده اند.
تامین تجهیزات حدود 19 درصد در تعطیل شدن معادن نقش داشته است. همچنین سازمان ها و نهادهای مثل سازمان محیط زیست، سازمان منابع طبیعی و دیگران 13 درصد نقش داشته اند. مشکل نداشتن فروش و بازار فروش، چیزی حدود 11 درصد نقش دارد.
همچنین مسائل مرتبط با نیروی انسانی 10 درصد بوده و مشکلات زیرساختی مثل نبود آب، برق و جاده 8 درصد است. نداشتن واحد فرآوری 8 درصد نقش داشته است. عدم ارائه کمک های تکنیکال 6 درصد نقش داشته و یک درصد هم تعطیلی معادن، به خاطر معارض محلی است که در روستا و شهر اقدام کرده و اجازه فعالیت به معدن نداده اند.
*این آمار مربوط به وزارت صنعت و صنعت و در زمان حضور شما در معاونت امور معادن تهیه شده یا آمار مربوط به قبل است؟
-از قبل شروع شده ولی نهایی شدن آن در زمان مسئولیت ما بوده است. در سال 1399 شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران (وابسته به ایمیدرو) که مسئول احیاء و فعال سازی معادن بوده، یک کار مطالعاتی انجام داده و این آمار، بخشی از نتایج آن است.
*پس 43 درصد تعطیلی معادن مربوط به دو عامل تامین مالی و تجهیزات است و این دو عامل سهم زیادی در تعطیل شدن معادن کشورمان دارند.
-درست است. ما امسال برای فعال کردن معادن تعطیل شده، برنامه داریم. در حوزه تامین منابع مالی، چند اقدام انجام داده ایم و با پیگیری هایی که انجام شد سرمایه صندوق بیمه فعالیت های معدنی افزایش پیدا کرد و الان به 500 میلیارد تومان افزایش پیدا کرده است.
وقتی 500 میلیارد تومان وجود داشته باشد، می توان 3 هزار میلیارد تومان تسهیلات داد. اگر زمینه جذب این تسهیلات وجود داشته باشد، باز هم سرمایه این صندوق در سال 1399 افزایش پیدا می کند.
*این صندوق با چه درصدی به فعالان حوزه معدن، وام می دهد؟
-یک مقدار متفاوت است ولی سود تسهیلات، کمتر از سودهای بانکی است. سود آن حتما کمتر از 18 درصد است و بعضاً 14 درصد و بعضی هم زیر 10 درصد است.
*در سفری که اخیراً به استان فارس و شیراز داشتید، گفته بودید در سال جهش تولید تعداد 1000 معدن تعطیل شده، فعال خواهد شد. در سال گذشته، فعال سازی تعداد 150 معدن مطرح بوده و آقای جعفری (مدیر عمل شرکت تهیه و تولید مواد معدنی) گفته بود تا سوم اسفند 1399 تعداد 145 معدن در مسیر فعال سازی قرار گرفته و تعداد 32 معدن فعال شده اند.
ما وقتی با بعضی از مالکان معادن صحبت می کنیم که جزو اولین ثبت نام کنندگان طرح فعال سازی معدن بوده اند، می گویند معدن ما فعال انجام نشده و در حد ثبت نام باقی مانده. آیا جنابعالی، برای فعال سازی این 1000 معدن برنامه جدی دارید که تحقق پیدا کند و کار استخراج آنها شروع شود؟
-حتماً برنامه جدی داریم. در سال گذشته برنامه ای که اجرا شد و برنامه خوبی هم بود، شرکت تهیه و تولید مواد معدنی، به طور مستقیم و معدن به معدن ورود کرد و می خواست آنها را فعال کند.
در حالی که ما به عنوان وزارت صنعت و معدن، قرار نیست ورود پیدا کنیم و معدن به معدن را فعال کنیم. ما سیاست ها را طوری تنظیم می کنیم که معدن، فعال شود. سک مثال می زنم.
برای مثال، برای صادرات سنگ تزئینی، عوارض 20 درصد وضع کرده ایم. این عوارض باعث شده که بازار فروش از دست برود. چرا که فعالیت معادن سنگ تزئینی ما، دیگر مقرون به صرفه نیست و در نتیجه، این نوع معادن تعطیل شده اند.
ایده شخص من به عنوان معاون معدنی این است که از صادرات سنگ های تزئینی، عوارض نگیریم و مثلا در نهایت 5 درصد عوارض باشد یا نباشد ولی نه این که 20 درصد عوارض گرفته شود.
وقتی این عوارض صادراتی حذف شود تعداد زیادی از معادن سنگ تزئینی ما فعال می شوند. لازم نیست که شرکت تهیه و تولید مواد معدنی بگوید شما باید فعال شوید.
*بالاخره نگاه شما به سمت این است که واقعاً برنامه ریزی وجود داشته باشد؟
-حتماً و قطعاً همین طور است و ما حتماً باید برنامه ریزی داشته باشیم. برای مثال در حوزه اخذ حقوق دولتی معادن، همین وضعیت را داریم. ما در پایان سال 1398 که هنوز میزان حقوق دولتی تعیین نشده بود، همه را بر پایه سال 1397 اعلام کردیم و میزان حقوق دولتی را در سال 1398 افزایش ندادیم.
در سال 1399 هم، هنوز این موضوع را در شورای عالی معادن مطرح نکرده ایم ولی امیدواریم که تغییر نکند.
*در حکم صادر شده برای تصدی معاونت امور معادن، در بهمن سال 1398 وزیر سابق صنعت و معدن آورده است که جلوگیری از خام فروشی شود و افزایش بهره برداری از معادن اتفاق بیفتد.
در وضعیت فعلی، آیا باز می خواهید با خام فروشی مخالفت کنید و به طور خاص صادرات سنگ های ساختمانی که مازاد بر نیاز داخلی وجود دارد، چطور می شود؟
-من 100 درصد با خام فروشی مخالف هستم یعنی یک درصد جای اغماض در این قسمت نداریم ولی ما باید مفهوم خام فروشی را باز کرده و تعریف کنیم. من در زمانی که در مجلس بودم، سنگ آهنی ها به خوبی من را می شناسند.
به طور مشخص، در آن زمان من بزرگترین مخالف خام فروشی سنگ آهن بودم. ضمن این که ارتباط رفاقتی با فعالان این حوزه داشتم. با این حال، در همان سال هایی که مخالف خام فروشی بودیم، نگفتیم خام فروشی را به صفر برسانید.
آن موقع، گفتیم زمینه جلوگیری از خام فروشی را فراهم کنید. یعنی واحد فرآوری کنسانتره آهن تاسیس کنید و واحد گندُله و آهن اسفنجی تاسیس کنید یا واحد تولید شمش فولادی و همچنین میلگرد تاسیس شود.
ما اگر کمک کردیم و زمینه را فراهم کردیم که این واحدها ایجاد شدند، دیگر سنگ آهن صادر نمی شود. حدود 10 سال پیش، سالیانه 20 میلیون تُن سنگ آهن صادر می شده ولی امسال، میزان صادرات ان خیلی کم شده.
در سه ماهه اول سال 1399، کُل صادرات سنگ آهن که عمدتاً هماتیتی است و صادر شده، همان موادی است که قابل مصرف در داخل کشور نبوده و به حدود 500 هزار تُن هم نمی رسد. حتی اگر در سه فصل دیگر، حدود یک میلیون و 500 هزار تُن صادر شود، کل صادرات سنگ آهن در سال 1399 به 2 میلیون تُن می رسد. این 2 میلیون تُن کجا و 10 میلیون تُن و 20 میلیون تُن کجا.
شاید حتی کل صادرات سنگ آهن در سال 1399 به همین 2 میلیون تُن فرضی هم نرسد. سنگ هایی که صادر می شد، سنگ هایی بود که در داخل کشور مشتری نداشتند و اگر فردی که در ایران، معدن سنگ آهن دارد و مشتری هم داشته باشد و سنگ را از او بخرند، چرا باید صادر کند. او فقط می خواهد کسب درآمد کند.
*به طور مشخص درباره سنگ تزئینی و ساختمانی چه نظری دارید؟
-من در مورد سنگ های تزئینی هم اعتقاد دارم که نباید خام فروشی شود. به طور خیلی جدی هم به این موضوع اعتقاد دارم ولی دو نکته را هم باید در نظر بگیریم. ما حدود 4 میلیارد تُن ذخیره سنگ تزئینی در کشورمان داریم و شاید هم بیش تر باشد.
این 4 میلیارد تُن، همان مقداری است که شناسایی شده. ما می خواهیم این 4 میلیارد تُن را در داخل کشور چه کار کنیم.
دوم این که ما باید کمک کنیم کارخانجات فرآوری با تکنولوژی و علم روز، در داخل کشور احداث شوند و این کارخانه ها، سنگ های داخل کشور را فرآوری کرده و سنگ فرآوری شده را صادر کنند.
ما نمی توانیم تا زمانی که زمینه ایجاد فرآوری سنگ ها را در داخل کشور فراهم نکرده ایم، بگوییم هیچ سنگی صادر نشود. بنابراین، ما برنامه داریم و به طور جدی هم با برنامه جلو می رویم ولی برای انتهای کار هم برنامه داریم.
من به صراحت اعلام کردم و الان هم اعلام می کنم که برای ما شمش فولاد، خام است. به این دلیل، خام است که می توانیم ظان را به میلگرد تبدیل کنیم و به نبشی و تیرآهن. ما به جای شمش فولاد، می توانیم اسلَب فولادی تولید کنیم و اسلب به ورق تبدیل شود. حتی ورق فولادی نیز، خام است.
به این دلیل، ورق خام است که می توانیم از آن، لوازم خانگی تولید کنیم و می توانیم انواع مختلف لوله تولید کنیم یا می توانیم در تولید اتومبیل استفاده کنیم..
به اعتقاد من، آن چیزی که می گوییم خام است همان است که مردم می خرند و مصرف می کنند یعنی یک واحد فرآوری بعدی، در مسیر آن نیست.
بنابراین، ما اعتقاد داریم که خام فروشی نباید انجام شود و بر این موضوع اصرار داریم ولی این طور نیست که چشم بسته مثلاً بگوییم امسال، سنگ تزئینی صادر نکنیم. ما باید زمینه فرآوری را ایجاد کنیم و باید کمک کرده و تشویق کنیم.
من اعلام هم کرده و گفته ام هر فرد و هر شرکت و مجموعه ای یعنی هر فرد حقیقی و حقوقی، واحد فرآوری سنگ تزئینی را با آخرین تکنولوژی ها و آخرین روش ها، در داخل کشور ایجاد کند، همه نوع حمایت از آن به عمل می آوریم از تسهیلات گرفته تا در اختیار قرار دادن سنگ های داخل کشور که فقط بتواند سنگ را به صورت فرآوری شده صادر کند و این کار برای ما کفایت می کند.
*قرار شده که 200 واحد معدنی و صنعتی بزرگ در سال 1399 و تا شهریور سال 1400 به بهره برداری برسد و در این میان، تعداد 100 پروژه مربوط به سال 1399 است. در هفته های اخیر، چند طرح بزرگ، با دستور آقای روحانی، رئیس جمهور در حوزه مس در استان کرمان و همچنین سنگ آهن سنگاه شهرستان خواف خراست رضوی افتتاح شد. در حوزه معدنی، به غیر از این طرح هایی که به بهره برداری رسید، چه پروژه های دیگری وجود دارد؟
-ما نمونه ها و پروژه های بزرگی را داریم و برای مثال، در شهرستان کوار استان فارس، واحد آهن اسفنجی و گندُله فولاد پاسارگاد را داریم که فوق العاده برای ما ارزشمند است.
ما در همان استان فارس، کارخانه کربنات سدیم را در شهرستان فیروزآباد داریم که بسیار ارزشمند است و به عنوان تولید کننده مواد اولیه شیشه خواهد بود و هم می تواند از خام فروشی جلوگیری کند و هم این که میزان مواد اولیه شیشه را که از خارج از کشور وارد می شود کاهش بدهد.
مجموعه سنگ آهن سنگان نیز که چند هفته قبل افتتاح شد. طرح ها و واحدهای زیادی در استان کرمان و استان های دیگر داریم.