حاصل تقسیم داده به ستاده
بهرام شکوری ـ رئیس انجمن سنگ ایران:بهره‌وری یا productivity نسبت ستاده به نهاده است. به‌عبارت‌دیگر، به این معنا است که چگونه می‌توان با کمترین عامل تولید، بیشترین محصول را به‌دست آورد یا خدماتی را ارائه داد.
عوامل تولید عبارت هستند از: نیروی انسانی، سرمایه، منابع و ذخایر و هر آنچه در طبیعت وجود دارد (به‌عنوان مواد اولیه)، مدیریت و… که در مخرج کسر (ستاده به نهاده).قرار می‌گیرد و تولیدی که انجام می‌شود، در صورت این کسر. هرچقدر بتوانیم صورت کسر یا به‌عبارت‌دیگر، محصول را افزایش دهیم و مخرج کسر را کمتر کنیم، میزان بهره‌وری بالاتر می‌رود و حاصل تقسیم ستاده به نهاده عدد بزرگ‌تری می‌شود که نشان می‌دهد، توانسته‌ایم بهره‌وری را در آن حوزه (صنعت یا معدن) افزایش دهیم.
ما کجاییم و دنیا کجا!
در دنیا این مسیر را تا پایان طی کرده‌اند و توانسته‌اند با صرفه‌های اقتصادی با کمترین عوامل تولید بیشترین محصول را تولید کنند و در حال حاضر به‌سمت و سویی حرکت کرده‌اند که معنای بهره‌وری را تغییر داده‌اند و می‌گویند بهره‌وری به‌معنای تولید منهای ضایعات صفر است. یعنی باید تولید را با ضایعات صفر انجام داد؛ به‌فرض در معدنکاری بتوان با ضایعات و باطله‌های کمتری تولید را پیش برد یا درباره سنگ‌های تزئینی بتوان میزان سنگ‌دهی از کوه را که قابل بارگیری است، افزایش داد و از باطله‌ها مبلمان شهری و صنایع‌دستی تولید کرد. در نهایت، بخش باقیمانده به سنگ‌ریزه و مابقی به پودرسنگ تبدیل شود و در عمل، دیگر هیچ باطله‌ای از این ماده معدنی نداشته باشیم یا به‌فرض مس، آهن و… همه را در فرآیند فرآوری قرار دهیم و تیل باطله‌ای که خروجی کارخانه است، عاری از هرگونه ماده معدنی باشد و ما بتوانیم تمام مواد معدنی ارزشمند را از آن استحصال کنیم.اما در حال حاضر بسیاری از دامپ‌های باطله در حوزه معدن و خروجی کارخانه‌های فرآوری در سدهای باطله سرشار از مواد معدنی مانند مس، آهن، طلا، نقره و… هستند که اگر می‌توانستیم از تکنولوژی روز استفاده کنیم، به‌طبع می‌توانستیم آنها را هم استحصال کنیم و در عمل آنچه از خروجی کارخانه وارد سد باطله می‌شود، عاری از هرگونه مواد ارزشمند باشد.
پرورش فرهنگ بهره‌وری
برای اینکه بتوانیم بهره‌وری را افزایش بدهیم، باید به موضوعات فرهنگی توجه کنیم که به‌طبع باید از مدارس ابتدایی شروع شود تا افراد بیاموزند که چگونه می‌توانند بهره‌وری را به‌معنای کامل در زندگی خود پیاده و از وقت و زمان، پول و سرمایه و داشته‌های خود بتوانند به‌درستی استفاده کنند.بخش دیگری از این آموزش سینه‌به‌سینه منتقل می‌شود و کودک باید از خانواده خود بیاموزد. به‌خاطر دارم زمانی به ما می‌گفتند غذا را به اندازه‌ای در بشقاب بریزید که چیزی اضافه در بشقاب نماند و دورریزی نداشته باشد، چون کفران نعمت می‌شود و خدا آن نعمت را از ما می‌گیرد یا از اضافه و سرقیچی‌ها، پارچه‌های چهل‌تکه درست می‌کردند یا نان‌هایی که خورده نمی‌شد، خشک می‌کردند و به‌صورت پودرشده با کره و پنیر مخلوط می‌کردند و می‌خوردند؛ خلاصه اینکه در عمل، سعی می‌کردند ضایعات را به صفر برسانند و از داشته‌های‌شان به‌درستی استفاده کنند.ارتقای بهره‌وری در دنیای امروز پیش‌نیاز مهم دیگری هم دارد که به استفاده از تکنولوژی‌های نوین و به‌عبارتی «نوها» برمی‌گردد که برای دسترسی به آن، چاره‌ای جز برقراری ارتباط با دنیا و بهبود مناسبات بین‌المللی نیست و تنها از این مسیر می‌توان به تکنولوژی‌های روزآمد دسترسی پیدا کرد تا بتوان با مواد اولیه کمتر، بیشترین میزان محصول را تولید کرد و ضایعات را در فرآیند تولید به صفر میل داد. در نتیجه، استفاده از ماشین‌آلات، تجهیزات و نوآوری‌ها و اطلاعات و مهندسی روز دنیا می‌تواند به ما کمک کند.
برنامه ۵۰ ساله
طبیعی است که برای توسعه اقتصادی باید برنامه بلندمدتی را در نظر بگیریم، اما اینکه قرار باشد ۵۰ سال برای افزایش بهره‌وری برنامه‌ریزی کنیم، به‌نظر درست نمی‌رسد، زیرا حرکت ما روبه‌جلو و کشف و ظهور نوآوری‌های جدید آنقدر سرعت گرفته است که واقعا بی‌اغراق می‌توان گفت شب می‌خوابیم و صبح با پدیده‌های جدیدی در دنیا روبه‌رو می‌شویم. الان هوش‌مصنوعی، ماشین‌های خودران، استفاده از نوهای جدیدی که بتواند هم سرعت و هم دقت ما و هم خطرات و ریسک‌ها را کمتر کند، هر روز در بخش‌های مختلف، به‌ویژه در بخش‌های معدن و صنایع‌معدنی ورود پیدا می‌کند، پس در نتیجه نباید برنامه‌ریزی بلندمدتی برای نیم‌قرن دیگر در نظر گرفت،اما باید در مسیری حرکت کرد که هر روز خود را بهتر از دیروز کنیم. در نتیجه، شعاری نیست اگر بگوییم باید هر روز برای افزایش بهره‌وری، گام‌های جدیدتری برداشت.
نیروی انسانی و چالش بهره‌وری
آموزش، موضوع بسیار مهمی است. برای تربیت نیروهای متخصص و ماهر برای معدن و صنایع‌معدنی به‌طبع باید تحول اساسی در دانشگاه‌ها اتفاق بیفتد و ارتباط بین دانشگاه و صنعت بیشتر شود.دانشگاه باید برمبنای تخصص‌هایی که صنعت و معدن کشور نیازمند آن است، روزآمد شود. آموزش‌ها باید کاربردی باشند تا نیروهای فارغ‌التحصیل بتوانند در کارخانه‌ها و معادن فعال شوند و دانشی را کسب کنند که به درد مجموعه بخورد. باید تعاملات بین این دو حوزه بیشتر شود و سعی کنند ارتباط تنگاتنگی داشته باشند و دانشگاه‌ها R&D (بخش تحقیق و توسعه) بنگاه‌های اقتصادی به‌ویژه در زمینه معدن و صنایع معدنی شوند و در نهایت با انجام کارهای تحقیقاتی بتوانند مسائل و مشکلات و گره‌های بخش معدن را رفع کنند. این اقدامات به‌خودی‌خود، دانش استادان و دانشجویان ما را افزایش می‌دهد و آنها یاد می‌گیرند که چگونه مسائل و مشکلات را باتوجه به دانش خود حل کنند و این تجربیات را می‌توانند به دانشگاه انتقال دهند و نیروهای متخصص و ورزیده‌ای تربیت کنند که نیازهای بخش معدن و صنایع‌معدنی کشور با کمک آنها مرتفع شود. و در آینده شاید هوش‌مصنوعی هم بتواند بخش عمده‌ای از چالش‌های آموزشی را حل کند و نوع پرورش نیروی متخصص را به‌کلی تغییر دهد.
هوش‌مصنوعی، دوست یا رقیب
هوش‌مصنوعی که به‌تازگی زیاد درباره آن می‌شنویم، در آینده‌ای نه‌چندان دور، می‌تواند میزان اشتباهات ما را بسیار کاهش دهد، زیرا در بررسی، تحلیل و نتیجه‌گیری بسیار دقیق و بدون خطا است.در نتیجه، می‌توانیم از داشته‌های‌مان بهترین استفاده را داشته باشیم و کارهای خود را با سرعت بیشتر و خطای کمتری به‌ثمر برسانیم.به‌نظر می‌رسد با این تحولاتی که در زمینه نوآوری‌های جدید مثل هوش‌مصنوعی در دنیا دارد، ایجاد می‌شود، از اساس شاهد تحولات عظیمی خواهیم بود که حتی نظام آموزشی دنیا و شیوه تربیت نیروی متخصص را هم متحول می‌کند و حتی در مواردی، جایگزین نیروی انسانی که قرار است ما تربیت کنیم، می‌شود.
به‌عقیده من، هوش‌مصنوعی دگرگونی اساسی در مفهوم بهره‌وری ایجاد خواهد کرد و دیگر موضوعات مربوط به «ستاده به نهاده»، تولید با ضایعات صفر و… به خودی خود حل خواهد شد و شاید دستاوردی فراتر از اینها به ما بدهد. نمی‌دانم شاید امروزه نتوانیم توصیف دقیقی از دنیایی که هوش‌مصنوعی برای ما می‌سازد، ارائه دهیم. ربات‌هایی که در خیلی حوزه‌ها شروع به فعالیت کرده‌اند و با دقت بیشتر و ظرافت بیشتر کار می‌کنند، نقش انسان را خیلی بهتر از خودش ایفا می‌کنند. نمی‌دانم شاید روزی برسد که هوش‌مصنوعی به رقیب جدی و خطرناکی برای انسان تبدیل شود و ما در آن روز به‌سمت و سویی برویم که برای حذف ربات‌ها تلاش و با نوآوری‌های دیگری آنها را از صفحه روزگار محو کنند.
«۶ ام» در مدیریت بهره‌وری
سعید عسگرزاده ـ دبیر انجمن سنگ‌آهن ایران:بهره‌وری در معدن مفهومی مشابه مفهوم کلی بهره‌وری در دیگر بنگاه‌های اقتصادی و بخش‌های تولیدی و صنعتی دارد و عموما به نسبت ستاده به داده اطلاق می‌شود. طبیعی است که شاخص‌های بهره‌وری در معدن هم از همین فرمول ناشی می‌شود، بنابراین تا حد ممکن باید ستاده را بالا ببریم و داده را کاهش دهیم. کاهش داده یعنی استفاده حداکثری از منابع. منابع سازمانی که براساس تقسیم‌بندی‌های گوناگون به بخش‌های متعددی تقسیم می‌شوند. برای مدیریت منابع که منجر به کاهش داده می‌شود، باید به «6 ام» معروفی اشاره کرد که عبارت است از: مواد اولیه، ماشین‌آلات، نیروی انسانی، قالب‌های تولیدی، تعمیر و نگهداری و نقدینگی که به افزایش بهره‌وری کمک می‌کنند.
ابزار مدیریت منابع
درباره مواد اولیه در بخش معدن نمی‌توانیم کار خاصی انجام دهیم، چون نقطه آغازین فرآیند تولید است. شاید به‌شکلی بتوانیم مسائل مربوط به اکتشاف را جایگزین آن کنیم. بنابراین، یکی از شاخص‌های بالا رفتن بهره‌وری این است که در حوزه اکتشاف، کار علمی، استاندارد و درستی انجام دهیم.
ماشین‌آلات هم شاخصی بسیار مهم است و تاثیر مستقیمی بر افزایش بهره‌وری دارد، اما در شرایط موجود می‌دانیم که وضعیت ماشین‌آلات کشور در حوزه معدن مناسب نیست و فاصله جدی با دیگر کشورها داریم، به‌طبع نوسازی ماشین‌آلات معدنی و استفاده از تکنولوژی‌های روز یکی از مولفه‌های بسیار تاثیرگذار است و قدم گذاشتن در عرصه جدید نسل چهارم معدنکاری یا Mining ۴ می‌تواند در افزایش بهره‌وری تاثیر داشته باشد.
بخش بعدی موضوع نیروی انسانی است که وضعیت نیروی انسانی در بخش معدن مناسب نیست و با کمال تاسف شرایط رو به بهبود هم نیست و علت اصلی آن، این است که فرآیند تخصصی در بخش معدن در ارتباط با نیروی انسانی دنبال نشده و جزو موضوعاتی است که هر بنگاهی به این بخش بپردازد،به‌طورحتم می‌تواند در فضای رقابتی وضعیت خود را نسبت به سایر معادن بهتر کند و از نظر افزایش بهره‌وری رقابت‌پذیرتر باشد.
قالب‌های تولیدی
در زمینه قالب‌های تولیدی، شاید بیشتر باید به علمی شدن موضوع معدن توجه کرد. ما در معادن گوناگون نیازمند آن هستیم که طراحی معدن، روش‌های استخراج، فرآوری و… با علم روز منطبق و به‌صورت کاملا مهندسی و علمی دنبال شوند. در معادن کوچک از این مزیت کمتر استفاده می‌شود و با شرایط بهینه فاصله زیادی داریم که شاخص مهمی در افزایش بهره‌وری است. اگر بتوانیم روش‌های استخراج را مهندسی و مدرن کنیم و در بخش فرآوری از آخرین تکنولوژی‌ها بهره بگیریم، می‌توانیم رقابت‌پذیری این حوزه را هم بیشتر کنیم.
اهمیت تعمیر و نگهداری
موضوع تعمیر و نگهداری یکی از اشکالاتی است که به دلایل گوناگون از جمله تحریم‌ها در معادن بزرگ و کوچک تاثیر جدی گذاشته است و هر مجموعه‌ای که بتواند به‌میزان کافی برنامه‌ریزی منظمی داشته باشد، در زمینه تعمیرات و نگهداری ماشین‌آلات خود، انبار مناسبی از قطعات یدکی مصرفی در اختیار داشته باشد، به‌طورحتم وضعیت بهره‌وری بهتری خواهد داشت و در رقابت با سایر بنگاه‌های داخل و خارج کشور می‌تواند بااهمیت جلوه کند. موضوع تعمیرات و نگهداری آنقدر مهم است که به‌محض تعطیل شدن یک معدن به‌دلیل خرابی‌هایی که اتفاق می‌افتد، به‌شکل کاملا مستقیم بر هزینه‌های آن بنگاه تاثیر می‌گذارد و ازاین‌رو است که موضوع تعمیرات منظم و تامین قطعات یدکی و نگاه جدی به موضوع تعمیر و نگهداری را جزو شاخص‌های افزایش بهره‌وری دانست.
نقدینگی، کلید ارتقای بهره‌وری
منبع آخری که از آن نام برده می‌شود، موضوع نقدینگی است و شاید آن چیزی که در معادن به‌عنوان سرمایه در گردش عنوان می‌شود. بسیاری از بنگاه‌های ما در معادن از این مسئله رنج می‌برند و طبیعی است که اگر آن سرمایه‌گذار و بهره‌بردار شرایط اقتصادی بهتری داشته باشند و بتوانند منابع مالی خوبی در اخبار بگیرند، در زمان مناسب می‌توانند فعالیت اقتصادی خود را با دیگر بنگاه‌های مشابه خود متمایز کنند و این موضوع جزو عوامل کلیدی موفقیت در نظر گرفته می‌شود و به‌طبع تاثیری جدی در کاهش هزینه تولید دارد که به‌عنوان داده در موضوع بهره‌وری به آن اشاره می‌شود.
بنابراین، یک بخش این است که نسبت ستاده به داده را با کاهش داده به مولفه‌های موثر که به‌عنوان منابع از آنها نام برده می‌شود، بیشتر متمرکز کنیم و در اینجا جا دارد که اشاره کنم در کنار این‌همه هزینه انرژی و تاسیسات هم می‌تواند در معدن تاثیرگذار باشد و عموما به دلایل مختلفی از جمله فرسودگی، ماشین‌آلات اعداد بالایی را به خود اختصاص می‌دهد که اگر این شرایط بهبود پیدا کند و بتوانیم فرآیندها را به‌گونه‌ای مدیریت کنیم که هزینه انرژی به حداقل برسد، قاعدتا در نرخ تمام‌شده تاثیرگذار خواهد بود و داده ما نسبت به ستاده کوچک‌تر خواهد شد.
سخن پایانی
بهره‌وری موضوع بسیار مهمی است که در حقیقت یکی از شاخه‌های علمی پیشرو در حوزه‌های اقتصادی و مدیریتی است و به‌طبع متخصصان زیادی در این زمینه سرگرم مطالعه و تحقیق هستند. متاسفانه در بخش معدن و همین‌طور دیگر حوزه‌های اقتصادی کشور، عملکرد ما بسیار ضعیف و نابسامان است و به این ترتیب، امتیاز بهره‌وری صنایع کشور بسیار پایین است. سال‌های سال است که ما نه در زمینه اثربخشی فعالیت‌ها امتیاز قابل‌قبولی کسب کرده و نه بحث کارآیی را مورد توجه قرار داده و امروز به‌جایی رسیده‌ایم که باید بگوییم که سال قبل وضعیت بهتر از امسال بود و امسال بهتر از سال آینده و روند پیشرفت‌مان معکوس شده است. کمبود یا نبود تکنولوژی‌های جدید، فرسوده شدن سیستم‌ها و تجهیزات، ناتوانی در بروزرسانی امکانات و ماشین‌آلات، دشواری تامین مالی برای اکتشاف و استخراج، بی‌توجهی به سرمایه‌گذاری در این بخش، ناامیدی و بی‌انگیزگی نیروی انسانی فعال در معادن در سطوح مختلف و…. زنجیره بزرگی از موانع را پدید آورده است که شاید به مدد معجزه سروسامانی بگیرد.
منبع : روزنامه صمت